LC 00457

Dit hoofdstuk bestaat uit onderdelen van het hoofdstuk Kritische Systeemtheorie in het boek Meer dan de som der delen. Ik moet nog toestemming vragen voor het gebruik i.v.m. copyright, maar dat zal wel goedkomen. De vertaling naar het Engels laat ik graag aan iemand anders over, Sonja bijvoorbeeld.

Kritische systeemtheorie was in de jaren negentig van de vorige eeuw de logische volgende stap in de ontwikkeling van de systeemtheorie. Hiervoor was al de stap gezet van een harde-systeembenadering (hard systems thinking) naar de zachtere variant (soft systems thinking). De zachte-systeembenadering werd gezien als een alternatief voor de doelgerichte, harde benadering. Het uitgangspunt van de zachte-systeembenaderingen is dat mensen de wereld verschillend interpreteren en daarmee verschillende wereldbeelden (Weltanshauung, worldview) op situaties hebben. Door het expliciteren van de wereldbeelden van de belanghebbenden in een bepaalde situatie kan een rijk, gedeeld inzicht worden verkregen in diverse aspecten van de situatie. Door het voeren van een gestructureerde dialoog kunnen dan gedragen verbeteringen worden geformuleerd die vervolgens worden geïmplementeerd. Desondanks hebben de zachte-systeembenaderingen hun beperkingen. Een van de belangrijkste is het niet kunnen omgaan met disbalans in machtsverhoudingen. Het toepassingsgebied is daarmee gelimiteerd tot situaties waar de wil aanwezig is bij de betrokkenen om gezamenlijk verbeteringen tot stand te brengen en waarin machtsmisbruik een beperkte rol speelt.

Het antwoord werd gevonden in de kritische theorie van de Frankfurter Schule, met name in het werk van Jürgen Habermas. Hiermee werd de basis gelegd voor de kritische systeemtheorie (critical systems theory). Kritische theorie is een sociale theorie die met een kritische blik kijkt naar de maatschappij met als doel inzicht te krijgen in de onderliggende mechanismen die ervoor zorgen dat sommige groepen onderdrukt worden. Kritische theorie heeft daarmee een emancipatoir karakter. Een ander kenmerk van kritische theorie is dat de maatschappij niet alleen vanaf de zijlijn wordt geanalyseerd, maar dat daadwerkelijk wordt gezocht naar mogelijkheden om de maatschappij te verbeteren.

De basis voor kritische systeemtheorie werd gelegd met Habermas’ inzichten die zijn verwoord in Knowledge and Human Interests (Habermas, 1978), waarin drie vormen van menselijke interessegebieden worden onderscheiden:

• Werk: maakt het mogelijk om doelstellingen te behalen gericht op het welzijn van mensen in werksituaties. Een belangrijk element hierin is het beheersen en besturen van natuurlijke en sociale processen.
• Interactie: gericht op het wederzijds begrijpen van elkaars positie in een sociaal systeem. Het gebrek aan begrip vormt een bedreiging voor de samenleving.
• Emancipatoir: mensen hebben een emancipatoire interesse, dat wil zeggen: zij willen zichzelf bevrijden en ontwikkelen. Hiervoor moet een proces van participatieve democratie worden gecreëerd gebaseerd op wat Habermas een ideal speech situation noemt: een rationeel proces gebaseerd op argumenten.

Deze interessegebieden hebben raakvlakken met respectievelijk de harde, zachte en kritische varianten van systeemdenken. Alle drie de systeembenaderingen kunnen daarom een rol spelen in het vinden van oplossingsrichtingen in een problematische situatie. Afhankelijk van de situatie kan gekozen worden voor de meest effectieve systeembenadering of een combinatie van de drie benaderingen. De verzamelnaam voor deze overkoepelende benadering is Critical System Theory (CST) (Jackson, 2003). CST heeft drie uitgangspunten:

• Kritisch bewustzijn.
• Ontwikkeling van de mens (niet alleen emancipatoir).
• Pluralisme in gekozen aanpak, zowel theoretisch (onderliggende filosofie) als methodologisch (onderzoeksaanpak).

Dit heeft geleid tot de ontwikkeling meta-methodologieën zoals Total System Intervention (TSI) (Jackson, 2003), waarmee wordt bepaald welke methoden of combinatie van methoden kan worden gebruikt in een bepaalde situatie.

Dit is een beveiligde pagina.

• Lees hiervoor:
  Second-Order Cybernetics
• Lees hierna:
  Critical Systems Heuristics

Referenties

• Knowledge and human interest, Habermas, J., Londen: Heinemann., 1 januari 1978.

Hier wordt aan gewerkt of naar verwezen door: Colophon, Foundation